Przejdź do zawartości

Rejestr kozacki

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Strona tytułowa rejestru kozackiego po ugodzie zborowskiej 1649

Rejestr kozacki – spis Kozaków, których Rzeczpospolita wykorzystywała jako żołnierzy zaciężnych w służbie wojskowej do obrony południowo-wschodnich ziem ruskich Korony przed najazdami Tatarów krymskich.

Rejestr został wprowadzony przez Zygmunta II Augusta po Unii Lubelskiej. Kozacy wpisani do rejestru mieli zagwarantowaną wolność osobistą, egzempcję wojskową i otrzymywali żołd ze skarbu państwa, innym natomiast groziło wprzęgnięcie w system feudalno-pańszczyźnianych zależności[1].

Kozacy nie objęci rejestrem domagali się przez wiele lat jego poszerzenia, występowali przeciwko magnaterii kresowej (pochodzenia polskiego lub ruskiego).

Rejestr objął pierwotnie 500 Kozaków[2]. Z czasem liczba Kozaków rejestrowych się zwiększała, lecz i tak nie wszyscy chętni mogli być do niego wpisani.

Ordynacja kurukowska z 1625 ustalała wysokość rejestru na 6 tysięcy.

Po powstaniu Pawluka Sejm w 1638 r. uchwalił Ordynację wojska zaporoskiego regestrowego w służbie Rzeczypospolitej będącego traktującą wszystkich Kozaków, którzy pozostali poza rejestrem jako w chłopy obrócone pospólstwo[3].

Gdy Władysław IV w latach 40. XVII wieku, mając w planach wojnę z Turcją, ogłosił zwiększenie liczby Kozaków rejestrowych z 6000 do 12 000, stawiło się aż 24 000 Kozaków. Nie w smak było to magnatom, którzy oskarżyli króla o tworzenie stałej armii, po to by zaprowadzić w Rzeczypospolitej monarchię absolutną[4].

W rezultacie większość Kozaków pozostała poza rejestrem, co zemściło się na Rzeczypospolitej podczas powstania Chmielnickiego. Na przykład przed bitwą nad Żółtymi Wodami w kwietniu 1648 r. Kozacy rejestrowi z wojsk pod komendą Stefana Potockiego (syna hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego), podporządkowani bezpośrednio pułkownikowi Stanisławowi Krzeczowskiemu przeszli na stronę powstańców – Kozaków Zaporoskich i przesądzili o klęsce wojsk Rzeczypospolitej.

Ugoda zborowska w 1649 ustaliła rejestr na 40 tysięcy, ugoda w Białej Cerkwi w 1651 na 20 tysięcy, Unia hadziacka w 1658 - 30 tysięcy albo jako Wielmożny Hetman Zaporoski na Regestrze poda.

Rejestr kozacki został zniesiony przez sejm po pokoju karłowickim (1699), kończącym wojny polsko-tureckie. W konsekwencji zniesienia rejestru wybuchło w 1702 oparte na likwidowanych kozackich pułkach rejestrowych powstanie Paleja, ostatnie powstanie kozackie przeciw Rzeczypospolitej.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Omówienie kozackich przywilejów: „Z tym najprzedniejszym w Rzpltey stanem porównani” – przywileje elity kozackiej (rejestrowych) w pierwszej ćwierci XVII wieku, w: Vade Nobiscum VI s. 143 - 149.
  2. Karol Łopatecki, "Disciplina militaris" w wojskach Rzeczypospolitej do połowy XVII wieku, 2012, s. 268 - 272.
  3. Volumina Legum t. 3, s. 440. Liczebność rejestru ustalono na poziomie z 1625 r. lecz wprowadzono dodatkowe zakazy i nakazy, w tym poddanie rejestrowych dowództwu komisarza wyznaczanego przez Sejm na wniosek hetmanów koronnych.
  4. Wiktor Czermak, Plany wojny tureckiej Władysława IV Kraków 1895.

Bibliografia, literatura

[edytuj | edytuj kod]