Jan Gossaert

Jan Gossaert (Maubeuge? ca. 1478 - Antwerpen? 1 oktober 1532] (ook wel: Jean, Iennin, Janin, Jennyn; Gossart, van Henegouwe, de Weale...) was een Zuid-Nederlands kunstschilder, prentmaker en ontwerper. Naar zijn vermoedelijke geboorteplaats Maubeuge in Henegouwen werd hij ook vaak "Mabuse" genoemd en men treft soms ook de Latijnse vorm "Malbodius" aan. In het eerste decennium van de 16de eeuw behoorde Gossaert tot de zogenaamde "Antwerpse maniëristen". Na zijn bezoek aan Italië (1508-1509) in het gevolg van de humanist Filips van Bourgondië, admiraal van Zeeland en later bisschop van Utrecht, speelde Gossaert een belangrijke rol in de introductie van de Italiaanse Renaissance in de Nederlanden. Gossaert zou de grondslag leggen voor de schilderkunstige stroming die later met de term "Vlaams Romanisme" zou worden aangeduid, en die een sterke invloed onderging van de kunst van de "Romeinse" hoog-renaissance, met name Rafaël, Michelangelo en hun navolgers. Gossaert werd al kort na zijn dood beschouwd als de eerste Nederlandse kunstenaars die klassiek geïnspireerde mythologische taferelen met naakte figuren schilderde.

De handtekeningen op enkele van zijn schilderijen zoals "Iennin Gossart de Mabu[s]e" en later ook "Ioannes Malbodius" geven een sterke aanwijzing dat Gossaert in of rond Maubeuge geboren werd of dat tenminste zijn ouders uit die streek afkomstig waren. Op dat moment hoorde deze stad nog bij het Graafschap Henegouwen dat deel uitmaakte van de Habsburgse Nederlanden. Zijn geboortedatum is niet uit de archieven bekend maar is afgeleid van de inscriptie op een portret dat Gossaert in 1528 op vijftigjarige leeftijd zou hebben geschilderd^[1]. Een andere indicatie is ook de aanvaarding als 'meester' in het schildersgilde die meestal omstreeks de leeftijd van 25 jaar plaatsvond. Gossaerts aanvaarding als 'meester' staat opgetekend in de liggeren van het Antwerpse Sint-Lucasgilde in 1503^[2].

Omtrent zijn opleiding en zijn vroegste werken is echter niets met zekerheid bekend. Op basis van bepaalde stilistische kenmerken in Gossaerts vroege werken hebben auteurs zoals Weisz (1912) en Winkler (1921) gesuggereerd dat Gossaert in Brugge in de omgeving van Gerard David een opleiding zou hebben genoten^[3]. Vandaag wordt echter aangenomen dat Gossaert in Antwerpen zijn opleiding ontving waaruit ook zijn aanvaarding als 'meester' in 1503 logisch volgt. Antwerpen was op dat moment de meest bloeiende handelsstad van Noord-Europa en de daar gevestigde schilders waren uit alle windstreken toegestroomd. De vermeende Brugse invloeden in het werk van Gossaert zijn zo ook makkelijk te verklaren^[4]. Na zijn aanvaarding als meester stichtte Gossaert in Antwerpen een atelier. In 1505 nam hij een zekere 'Hennen Mertens' als leerling aan. In 1507 werd ook een zekere 'Machiel in't Swaenken' in zijn atelier opgenomen. Gossaert bleef zeker tot 1507 in Antwerpen werkzaam.

In 1508 vertrok hij in het gevolg van Filips van Bourgondië als eerste Nederlandse kunstenaar naar Rome, waar hij de antieke kunst bestudeerde. In 1509 vestigde hij zich in Middelburg, waar hij vanaf 1515, samen met de Italiaanse schilder Jacopo de’ Barbari, weer voor Filips van Bourgondië werkte in diens kasteel Souburg.

Toen zijn beschermheer in 1517 bisschop van Utrecht werd, volgde Gossaert hem naar diens residentie, het kasteel van Wijk bij Duurstede. Mogelijk was in deze periode Jan van Scorel korte tijd bij hem in de leer. In 1525 keerde Gossaert terug naar Middelburg, mogelijk om daar in dienst van Adolf van Bourgondië te treden. Ondertussen voerde hij ook opdrachten uit voor keizer Karel V, Margaretha van Oostenrijk en Christiaan II van Denemarken.

Jan Gossaert heeft een doorslaggevende rol gespeeld in de ontluiking van de Renaissance in de Nederlanden. Al in de zestiende eeuw werd hij geroemd als degene die vanuit Italië het gebruik had ingevoerd om profane onderwerpen met naaktfiguren te schilderen. Vreemd genoeg treedt de Italiaanse invloed echter pas rond 1518 in zijn werk voor de dag, toen hij al zo’n tien jaar terug in de Nederlanden was. Daarbij is bovendien de invloed van de prentkunst aantoonbaar, zodat aan Gossaerts reis vooral een symbolische betekenis moet worden toegeschreven.

Naast bijbelse en mythologische onderwerpen, vaak omkaderd door gefantaseerde Renaissance-architectuur, schilderde Gossaert een reeks portretten van edelen, die van een scherpe opmerkingsgave en van een zuiver gevoel voor kleurenharmonie getuigt.

Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten:

• Portret van een onbekende man

Antwerpen, Museum Mayer van den Bergh:

• Maria Magdalena

Brussel, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten:

• Altaarzijluiken met portretten van de stichters
• Venus en Cupido
• Portret van Isabella van Habsburg

Doornik, Musée des Beaux-Arts:

• De Heilige Donatie

Den Haag, Mauritshuis:

• Maria met kind
• Portret van een onbekende man
• Portret van Floris van Egmond

Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen

• Portret van een jongeman
• De metamorfose van Salmacis en Hermaphroditus

• Schilderkunst in Utrecht

Zie de categorie Jan Gossaert van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

1. ↑ Dit portret is spoorloos maar werd door Arnout van Buchel (Arnoldus Buchelius) beschreven in zijn Res Pictoriae uit 1623.
2. ↑ Gossaert werd ingeschreven onder de naam ‘Jennyn van Henegouwe’, zie: Philippe-Felix Rombauts en Theodoor van Lerius, De Liggeren en andere historische archieven der Antwerpsche Sint Lucasgilde, onder zinspreuk: Wt ionsten versaemt, 2 vols., Antwerpen - Den Haag, 1864-1876
3. ↑ Ernst Weisz, Jan Gossart gen. Mabuse, sein Leben und seine Werke : ein monographischer Versuch und Beitrag zur Geschichte der Vlämischen Malerei in der ersten Hälfte des XVI. Jahrhunderts, Vereinigte Friedrichs-Universität Halle-Wittenberg. Philosophische Fakultät, Diss. Doct. Phil., 1912, Halle a/d Saale, 1912 ; Friedrich Winkler, Die Altniederländische Malerei. Die Malerei in Belgien und Holland von 1400-1600, Berlijn, 1924
4. ↑ De Brugse meester Gerard David was zelfs een tijdlang als meester geregistreerd in Antwerpen wellicht omdat daar zijn schilderijen beter aan de man konden worden gebracht. Brugse schilders en hun werken waren zeker in het Antwerpse aan te treffen en kunnen zo de jonge Gossaert hebben beïnvloed.