Чӑвашсем страницӑн кодне пӑхни

Сирӗн ҫак сӑлтавсене пула «ҫак страницӑн тӳрлетӗвӗ» ӗҫе тума ирӗк ҫук.
Ку страницӑна тӳрлетессинчен е унпа ытти урӑх ӗҫ тӑвасран хӳтӗленӗ.
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis. The block was made by ‪AntiCompositeNumber‬. The reason given is Open proxy/Webhost: Visit the FAQ if you are affected .
- Start of block: 13:57, 18 Ҫурла уйӑхӗн 2022
- Expiry of block: 13:57, 18 Чӳк уйӑхӗн 2024
Your current IP address is 44.223.91.3. The blocked range is 44.223.0.0/16. Ҫырупа тухнӑ чухне, тархасшӑн, ҫак пӗтӗм сведенисене яланах кӑтартӑр. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy. Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Эсир ку страницӑн малтанхи текстне пӑхма тата копилеме пултаратăр.
{{Пĕлтерĕшсем|Чăваш (ял)}}
{{Пĕлтерĕшсем|Чăвашсем (пĕлтерĕшсем)}}
{{Халăх
| ячĕ = '''Чăвашсем'''
| ӳкерчĕк   = {{image array|perrow=5|width=60|height=70
| image1  = I_Y_Yakovlev.jpg| caption1 = [[Яковлев Иван Яковлевич|Иван Яковлев]]
| image2  = Andriyan Nikolayev 1976.jpg| caption2 = [[Николаев Андриян Григорьевич|Андриян Николаев]]
| image3  = K.Ivanov.jpg| caption3 = [[Иванов Константин Васильевич|Константин Иванов]]
| image4  = Sespel.jpg| caption4 = [[Çеçпĕл Мишши]]
| image5  = Vera Kuzmina.jpg| caption5 = [[Кузьмина Вера Кузьминична|Вера Кузьмина]]
| image6  = Николай Фёдоров, 30 марта 2015 года.jpeg| caption6 = [[Фёдоров Николай Васильевич|Николай Фёдоров]]
| image7  = Aigi g n.jpg| caption7 = [[Айхи Геннадий Николаевич|Геннадий Айхи]]
| image8  = MarcovBS.gif| caption8 = [[Марков Борис Семёнович|Борис Марков]]
| image9  = Iakinf Bichurin.jpg| caption9 = [[Бичурин Никита Яковлевич|Иакинф]]
| image10 = Pavlova_nv.jpg| caption10 = [[Павлова Надежда Васильевна|Надежда Павлова]]
| image11 = Vasily_Chapayev_001.jpg| caption11 = [[Чапаев Василий Иванович|Васлий Чапаев]]
| image12  =| caption12 = [[Кокель Алексей Афанасьевич| Алексей Кокель]]
| image13  = Юхма_Мишши.jpg| caption13 = [[Юхма Мишши]]
| image14 = Volkov G N.jpg| caption14 = [[Волков Геннадий Никандрович |Геннадий Волков]]
| image15 = Maximov-Koshkinsky.jpg| caption15 = [[Максимов-Кошкинский Иоаким Степанович|Иоаким Максимов]]
| image16 = Kuri Vanter.png| caption16 = [[Кури Вантер]]
| image17 = Рекеев_Алексей_Васильевич.jpg| caption17 = [[Рекеев Алексей Васильевич| Алексей Рекеев]]
| image18 = Prasscky Vitti.jpg| caption18 = [[Праски Витти]]
| image19 = Peter Husankay.jpg| caption19 = [[Петĕр Хусанкай]]
| image20 = Zolotov nikolai.jpg| caption20 = [[Ют Николай Яковлевич|Николай Золотов]]
| image21 = Magnitskiy.jpg| caption21 = [[Магницкий Василий Константинович|Василий Магницкий]]
| image22 = Husangay.jpg| caption22 = [[Хусанкай Атнер Петрович|Атнер Хусанкай]]
| image23 = Hristoforov.jpg| caption23 = [[Христофоров Иван Иванович|Иван Христофоров]]
| image24 = Yaklashkin.jpg| caption24 = [[Яклашкин Морис Николаевич|Морис Яклашкин]]
| image25 = Yakovlev.VN.jpg| caption25 = [[Яковлев Валерий Николаевич|Валерий Яковлев]]
}}
| анлăшĕ =
| алпусни =
| тăван ячĕ = чăваш (пĕр хис.), чăвашсем (нум. хис.)
| йышĕ = ~ 1,5 млн
| вырнаçăвĕ = {{РФ ялавĕ}} [[Раççей Федерацийĕ]]: <br /> &nbsp;1&nbsp;435&nbsp;872 (2010 çыр.)<ref name="2010 çыр.">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref>, 1&nbsp;637&nbsp;094 (2002 çыр.)<ref name="perepis">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-24|archiveurl=http://www.webcitation.org/616BvJEEv|archivedate=2011-08-21}}</ref><ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России]</ref><br />
* {{Чăваш Республикин ялавĕ}}[[Чăваш Республики]]:<br /> &nbsp;814&nbsp;750 (2010)<ref name="2010 çыр."/>, 889 268 (2002)<ref name="perepis" />
* {{Тутарстан ялавĕ}} [[Тутарстан]]:<br /> &nbsp;116&nbsp;252 (2010)<ref name="2010 çыр."/>, 126 532 (2002)<ref name="perepis" />
* {{Пушкăртстан ялавĕ}} [[Пушкăртстан]]:<br /> &nbsp;107&nbsp;450 (2010)<ref name="2010 çыр. "/>, 117 317 (2002)<ref name="perepis" />
* {{Чĕмпĕр облаçĕн ялавĕ}} [[Чĕмпĕр облаçĕ]]:<br /> &nbsp;94&nbsp;970 (2010)<ref name="2010 çыр."/>, 111 316 (2002)<ref name="perepis" />
* {{Самар облаçĕн ялавĕ}} [[Самар облаçĕ]]:<br /> &nbsp;84&nbsp;105 (2010)<ref name="2010 çыр."/>, 101 358 (2002)<ref name="perepis" />
* {{Мускав ялавĕ}} [[Мускав]]:<br /> &nbsp;14&nbsp;313 (2010)<ref name="2010 çыр."/>, 16 011 (2002)<ref name="perepis" />
* {{Хантă-Манси автономи тăрăхĕн ялавĕ}} [[Хантă-Манси автономи тăрăхĕ — Югра]]:<br /> &nbsp;13&nbsp;596 (2010)<ref name="2010 çыр."/>, 15 261 (2002)<ref name="perepis" />
* {{Ялав|Ăренпур облаçĕ}} [[Ăренпур облаçĕ]]:<br /> &nbsp;12&nbsp;492 (2010)<ref name="2010 çыр."/>, 17 211 (2002)<ref name="perepis" />
* {{Мускав облаçĕн ялавĕ}} [[Мускав облаçĕ]]:<br /> &nbsp;12&nbsp;466 (2010)<ref name="2010 çыр."/>, 12 530 (2002)<ref name="perepis" />
* {{Сарăту облаçĕн ялавĕ}} [[Сарăту облаçĕ]]:<br /> &nbsp;12&nbsp;261 (2010)<ref name="2010 çыр."/>, 15 956 (2002)<ref name="perepis" />
* {{Красноярск Ен ялавĕ}} [[Красноярск Ен]]:<br /> &nbsp;11&nbsp;036 (2010)<ref name="2010 çыр."/>, 16 859 (2002)<ref name="perepis" />
{{Казахстан ялавĕ}} [[Казахстан]]: 7 301 (2009 çыр.)<ref  name="Каз2009">[http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/default.aspx Агентство Республики Казахстан по статистике. 2009 çыр.] ([http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/Нац состав.rar Национальный состав населения].rar)</ref><ref>В 1989 году — 22 305 чувашей в Казахской ССР: [http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=5 Демоскоп. Каз. ССР 1989]</ref><br />
* [[Караганда облаçĕ]]: 2 377 (2010 çыр.)<ref name="Kz2010">[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/Bull_Hsany2010.rar Численность населения по областям, городам и районам, полу и отдельным возрастным группам, отдельным этносам на 1 января 2010 года]</ref>
* [[Кустанай облаçĕ]]: 1 437 (2010)<ref name="Kz2010"/>
* [[Çурçĕр Казахстан облаçĕ]]: 1 037 (2010)<ref name="Kz2010"/>
* [[Павлодар облаçĕ]]: 909 (2010)<ref name="Kz2010"/>
* [[Актюба облаçĕ]]:345 (2010)<ref name="Kz2010"/>
{{Украина ялавĕ}} [[Украина]]: 10 593 (2001 çыр.)<ref>[http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/ Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык.]</ref><ref name=joshua /><br />
* [[File:Flag of Crimea.svg|22px]] [[Крым Автономи Республики|Крым Республики]]:: 2 171 (2001 ç.)
* [[File:Flag of Donetsk Oblast.svg|22px]] [[Донецк облаçĕ]]: 1 293 (2001 ç.)
* [[File:Flag of Luhansk Oblast.png|22px]] [[Луганск облаçĕ]]: 1 060 (2001 ç.)
* [[File:Flag of Dnipropetrovsk Oblast.svg|22px]] [[Днепропетровск облаçĕ]]: 781 (2001 ç.)
* [[File:Flag of Zaporizhia Oblast.svg|22px]] [[Запорожь облаçĕ]]:  600 (2001 ç.)
* [[File:Flag of Kharkiv Oblast.svg|22px]] [[Харьков облаçĕ]]:  560 (2001 ç.)
* [[File:Flag of Odesa Oblast.svg|22px]] [[Одесса облаçĕ]]: 535 (2001 ç.)
* [[File:Flag of Sevastopol.svg|22px]] [[Севастополь]]:  508 (2001 ç.)
{{Узбекистан ялавĕ}} [[Узбекистан]]: 10 074 (1989 çыр.)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=4 Демоскоп. Уз. ССР. 1989]</ref> е 14000<ref name=joshua>[http://www.joshuaproject.net/peoples.php?peo3=11382 Chuvash Ethnic People in all Countries]</ref><br />
{{Беларуç ялавĕ}} [[Беларуç]]: &nbsp;&nbsp;1&nbsp;277 (2009 çыр.)<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-ethnic2009.htm Национальный состав населения Белоруссии, её областей и районов. Перепись 2009]</ref> <br />
{{Кăркăсстан ялавĕ}} [[Кăркăсстан]]: 848 (1999 ç.)<ref name=joshua /><ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0197/analit04.php/ Демографические тенденции, формирование наций и межэтнические отношения в Киргизии в 1926—2000 г. Демоскоп]</ref><br />
{{Туркменистан ялавĕ}} [[Туркменистан]]: 2 281 (1989 çыр.)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=14 Демоскоп. Туркмен. ССР. 1989]</ref> е 3600<ref name=joshua /><br />
{{Молдави ялавĕ}} [[Молдави]]: 1 204 (1989 çыр.)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=9 Демоскоп. МССР. 1989]</ref> е 1 000<ref name=joshua /><br />
{{Литва ялавĕ}} [[Литва]]: 687 (1989 çыр.)<ref name=joshua /><ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=8 Демоскоп. Лит. ССР. 1989]</ref><br />
{{Эстони ялавĕ}} [[Эстони]]: 495 (2000 çыр.)<ref>[http://pub.stat.ee/px-web.2001/I_Databas/Population_census/08Ethnic_nationality._Mother_tongue._Command_of_foreign_languages/08Ethnic_nationality._Mother_tongue._Command_of_foreign_languages.asp Статкомитет Эстонии Национальный состав населения Перепись 2000 г.] ([http://pub.stat.ee/px-web.2001/Dialog/varval.asp?ma=PC225&ti=POPULATION+BY+ETHNIC+NATIONALITY%2C+MOTHER+TONGUE+AND+CITIZENSHIP&path=../I_Databas/Population_census/08Ethnic_nationality._Mother_tongue._Command_of_foreign_languages/&lang=1])</ref><br />
{{Грузи ялавĕ}} [[Грузи]]: 542 (1989 çыр.)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=6 Демоскоп. Груз. ССР 1989]</ref><br />
{{Латви ялавĕ}} [[Латви]]: 534 (2011 хаклавĕ)<ref name="LV.01,07,11">[http://archive.is/20120707165953/data.csb.gov.lv/Dialog/varval.asp?ma=TSK11-03&ti=TSK11-03.+IEDZ%CEVOT%C2JU+NACION%C2LAIS+SAST%C2VS&path=../DATABASE/tautassk_11/2011.gada%20tautas%20skait%EE%F0anas%20provizoriskie%20rezult%E2ti/&lang=16 Tabula: TSK11-03. IEDZĪVOTĀJU NACIONĀLAIS SASTĀVS<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{ref-lv}}</ref><br />
{{Азербайджан ялавĕ}} [[Азербайджан]]: 489 (1989 çыр.)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=7 Демоскоп. Аз. ССР 1989]</ref><br />
{{Таджикистан ялавĕ}} [[Таджикистан]]: 200 (2000 çыр.)<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0191/analit05.php Итоги переписи населения Таджикистана 2000 года: национальный, возрастной, половой, семейный и образовательный составы]</ref> е 3 400<ref name=joshua />
| çухалнă =
| архкультура =
| чĕлхе = [[Чăваш чĕлхи|чăваш]]
| расă = 
| тăванла = [[тĕрĕксем]]
| кĕрет = 
| унăн шутĕнче = [[Вирьял]], [[анатри]], [[анат енчи]]
| генезис = [[пăлхарсем]]
}}

[[Ӳкерчĕк:Chuvash-live.gif|thumb|400px|Чăвашсем йышлă пурăнакан вырăнĕсем]]
'''Чăвашсем''' (Чăваш халăхĕ, пĕрреллĕ хисепре ''чăваш''), — тĕпрен илсен Атăл-Урал регионĕнче пурнакан [[халăх]]. [[Этнос]].
Тĕрĕк ушкăнне, алтай йышне кĕрекен [[чăваш чĕлхи]]пе калаçаççĕ. [[Чăваш республики]] чăвашсен хальхи  историлле çĕршывĕ ([[патшалăх]]<ref>РФ Конституцийĕ, Пĕрремĕш пай. Пĕремĕш сыпăк. Пиллĕкмĕш статья.</ref>) тата [[чĕлхе]]пе [[культура]] вучахĕ шутланать. 

== Пурăнан тăрăхсем == 
{{main|Чăвашсем Раççейре вырнаçни}}
[[2002]] çулхи [[халăх çыравĕ]] хыпарĕсемпе, [[Раççей Патшалăхĕ|Раççей]]ре 1,637 млн. чăваш пурăнать. Вĕсенчен 889,5 пин çын [[Чăваш Республики|Чăваш Ен]]ре вырнаçнă.

117, 3 пин [[Пушкăрт Республики]]нче, 126,5 пин [[Тутарстан]]ра ([[Тутарстанăн Аксу районĕ|Аксу]], [[Тутарстанăн Пăва районĕ|Пăва]], [[Тутарстанăн Нурлат районĕ|Нурлат]], [[Тутарстанăн Теччĕ районĕ|Теччĕ]], [[Тутарстанăн Çарăмсан районĕ|Çарăмсан]], [[Тутарстанăн Çĕпрел районĕ|Çĕпрел]] районĕсенче), 111,3 пин [[Чĕмпĕр облаçĕ]]нче, 101,3 пин [[Самар облаçĕ]]нче, 15,9 пин [[Сарăту облаçĕ]]нче пурăнать.

Çавăн пекех [[Раççей]]ĕн [[Тĕмен облаçĕ|Тĕмен]], [[Кемĕр облаçĕ|Кемĕр]], [[Ăренпур облаçĕ|Ăренпур]], [[Мускав облаçĕ|Мускав]] облаçĕсенче, [[Казахстан]]ра, [[Украина|Украинăра]], [[Беларуç]]ре, Балти çумĕнчи çĕршывсенче пурăнаççĕ.

== Кун-çулĕ ==
[[File:The Soviet Union 1933 CPA 431 stamp (Peoples of the Soviet Union. Chuvash people).jpg|thumb|Чăвашсем [[СССР]] маркки çинче]]
Ăслăх пĕрлĕхĕнчи тĕп гипотезипе чăвашсем хăйсене  [[Атăлçи Пăлхар|атăлçи пăлхарĕсен]] кăкĕнчен тухнă тесе шутлаççĕ. «Чăваш» этноним пĕр шухăшпа пăлхар йăхĕсен пĕр ушкăнĕн — [[Сăварсем|сăвар-сувассен]] — ятĕнчен пулса тухать , вĕсем хăйсем, [[Сăварсем|сăварсен]] пĕрлешĕвĕн юлашкисем пулаççĕ<ref>Ковалевский А. П. Чуваши и булгары по данным Ахмеда ибн-Фадлана. Шупашкар, 1965</ref>. Анчах та ку пĕр верси çеç, вăл та пулин чи ăнăçли мар. <ref>http://samah.chv.su/s/2/чăваш</ref>

[[Сăварсем]] — кăкĕ паллă мар йăхсен ушкăнĕ, малтанах Анăç Çĕпĕрте, [[VI ĕмĕр]] пуçламăшĕнче [[Халăхсен Аслă Хускалăвĕ]] тапхăрĕнче Кавказа (Арамаçие) килсе тухнă, унта кĕске вăхăтра [[Сасанидсен патшалӑхӗ|Сасан Иранĕпе]] тата Висантипе хутшăннă темиçе политика пĕрлешĕвне йĕркелеççĕ. [[Иран]]па ăнăçусăр вăрçса илнĕ хыççăн сăварсем саланса кайнă та [[Анăç Тĕрĕк хаканлăхĕ|Анăç Тĕрĕк]], каярах [[Хасар хаканлăхĕ|Хасар хаканлăхне]] кĕреççĕ. Вĕсен пĕр пайĕ [[пăлхарсем]]пе пĕрлешсе [[VIII ĕмĕр]]те Вăтам Атăлçине çитнĕ, пулас.

[[Ахмед ибн-Фадлан]] Атăлçи Пăлхара [[922]] çулта çитсе курнăскер, [[сăварсем]] пăлхар патшине пăхăнса тăнă виçĕ йăхран [[Вырăх]] кнеçĕ ертсе пынă пĕр йăхĕ тесе çырать. Çавăнтах, сăварсен пĕр пайĕ — [[сувассем]] ытти пăлхар йăхĕсемпе пĕрле [[ислам]] тĕнне йышăнма килĕшменнине палăртнă<ref>http://www.vostlit.info/Texts/rus16/Fadlan/text.htm</ref>. 

[[Пăлхар]]а [[монголсем]] [[1236]] çулта яраса илнĕ, [[1237]] тата [[1240]] çулсенчи пăлхавсем тата [[Ильхам]] патша вилнĕ хыççăн <ref>Ильгам (юлашки патша, 1236 çулта вилет)[http://www.balkaria.info/library/i/ivanov/chuvashi.htm] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080516112945/http://www.balkaria.info/library/i/ivanov/chuvashi.htm |date=2008-05-16 }}</ref>, сувассем, ислама йышăнман уйрăм халăх пулса тăраççĕ, çакна пула ĕнтĕ чăвашсем каярах [[христос тĕнĕ|христианлăх]] йышне кĕреççĕ. Ку - пĕр верси тейĕпĕр. Çапах та суварсем-сувассем те исламран пăрăнса юлайман пулас. 

[[В. Г. Егоров]] тĕпченипе, чăвашсем тĕрĕк чĕлхине йышăннă вырăнти финн-укăр йăхĕсенчен ([[марисем]]) пулса тухнă<ref>Егоров В. Г. Современный чувашский литературный язык. Чебоксары. 1954. Ч.1. С.17,18.</ref>. Мари компоненчĕ чăваш этносĕнче нумай вырăн йышăнать<ref>Казанцев Д. Е. Формирование диалектов марийского языка. Йошкар-Ола, 1985. С. 119.</ref>. Çак пĕтĕмлетĕве урăх антропологи хыпарĕсем те çирĕплетеççĕ<ref>Трофимова Т.А. Антропологические материалы к вопросу о происхождении чувашей//СЭ. 1950. №3. С. 55, 65.</ref>.

[[XV ĕмĕр|XV]]-[[XVI ĕмĕр]]сенче чăвашсем уйрăм халăх статусĕпе [[Хусан ханлăхĕ|Хусан ханлăхне]] кĕнĕ. [[1551]] çулăн варринче чăвашсем [[Мускав патшалăхĕ|Мускав патшалăхне]] кĕреççĕ.

[[XVI ĕмĕр|XVI]]—[[XVII ĕмĕр|XVII ĕмĕрсенче]] чăвашсем патша тӳре-шарисем пусмăрне хирĕç çĕкленеççĕ: 1571—1573 çç., 1609—1610 çç., 1634 ç.; 1670—1671 çулсенчи [[Разин Степан Тимофеевич|С. Т. Разин]] ертсе пынă пăлхава, 1774 çулта [[Пугачёв Емельян Иванович|Е. И. Пугачев]] вăрçине хутшăннă. Пăлхавсене пусарас тĕллевпе XVII ĕмĕрĕн пуçламăшĕнче патша правительстви Атăл тăрăхĕнчи халăхсене тимĕрçĕ ĕçĕсемпе тăрмашланма чарнă. Çак чару XIX ĕмĕрченех пынă.<ref>[http://www.vokrugsveta.ru/encyclopedia/index.php?title=Чуваши&oldid=90592 Чуваши — Энциклопедия «Вокруг света»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305055544/http://www.vokrugsveta.ru/encyclopedia/index.php?title=%D0%A7%D1%83%D0%B2%D0%B0%D1%88%D0%B8&oldid=90592 |date=2016-03-05 }}</ref>.

== Чăвашсен антропологи тĕсĕсем == 
Чăвашсен антропологи тĕсĕ кăткăс. Чăваш халăхĕн чылайăшĕ [[европа]] евĕр тĕсĕпе палăрать. Антропологи тĕпчев ĕçĕсемпе килĕшӳллĕ, чăваш халăхĕн 10,3% кăна монгол евĕр ĕренки ытларах, вĕсенчен 3,5% яхăн «таса» монгол евĕрлĕ теме те пулать, 68,6% хутăш монгол-европа тĕслĕ (европе евĕр ĕренки ытларах),  21,1 % хальхи чăваш - [[европа]] евĕр, тата 5,1% [[сублапана]] тĕслĕрех, монгол евĕрлĕхĕ сахал курăнать<ref>[http://gov.cap.ru/hierarhy_cap.asp?page=./86/3743/4051/4056/4058 Чуваши и ислам: взгляды и концепции] // gov.cap.ru</ref>.

== Культура ==

== Чĕлхе ==
Чĕлхе — [[Чăваш чĕлхи|чăваш]]. Тĕрĕк чĕлхисен [[Пăлхар чĕлхи|пăлхар]] ушкăнĕн пĕртен-пĕр чĕрĕ чĕлхи шутланать. Икĕ уйрăм [[диалект]] — анатри («у-калаçакан») тата тури е вирьял («о-калаçакан») Çаплах тĕпчевçĕсем анат енчи диалекта та уйăраççĕ. Çавăн пекех вырăнти калаçу тĕслĕхĕ чылай.

[[XVIII ĕмĕр]]тенпе [[чăваш çырăвĕ]]нче [[кириллица]] графикипе усă кураççĕ. [[Фонетика]] тытăмĕпе чĕлхе тĕрĕк чĕлхисен ушкăнĕнче уйрăм вырăн йышăнать.

== Тĕн ==
Авалтанпах чăвашсем нумай турăлăх йĕркипе пурăннă. Православи тĕнне вара вырăссен аллине лексен йышăнма тытăннă. Яланхи пекех, урăх тĕне ирĕкĕсрех кĕртнĕ: киремет йывăççисене çунтарса янă, мĕн-авăлтан пынă йеркесене пăснă тата халăх ăнланман челхесемпе çĕнĕ ятсем панă. Çавăнпа çĕнĕ тĕне ĕнненни çиелтен кăна пулнă, ĕлĕкхи йăласем халăх хушинче сыхланса юлнă. ХIX-мĕш ĕмĕр вĕçĕнче III-мĕш Элексантр патша хушнипе православи тĕнне кĕртес чи хăрушă юхăм пуçланать. Çак вăхăтра юлашки юлнă халăх тĕнĕсене тытса пыракансен ытларах пайне ирĕксĕрех православине кĕртеççĕ. Вырăс тĕнне кĕрес килменнисем ислам тĕнне йышăнаç те, кайран, мусульманла ятсем илсен, тутара куçаççĕ. И.Я.Яковлев, хăй христиан тĕнне тытса пыракан çемьере усравра ӳснĕскер, тĕн кĕнекисене чăвашла куçарма, православи чиркĕвĕн çыннисем пулăшнипе, çĕнĕ алфавит тăвать. [[Тутарстанăн Çарăмсан районĕ|Ç]]<nowiki/>авăн пек вара православи вĕрентĕвне халăх хушшинче сарма пулăшать.

== Чăвашсен çипуçĕ ==
[[File:Ареал расселения чувашей в Волго-Уральском регионе. По данным Всероссийской переписи населения 2010 года..png|thumb|Чӑвашсем пурӑнакан вырӑнсем Атӑл-Урал регионӗнче. Пӗтӗм Раҫҫей ҫынсен ҫырса тухнипе 2010 ҫулта.]]

== Çавăн пекех пăхăр ==
* [[Чăвашсен авалхи çипуçĕ]]
* [[Чăваш халăхĕн авалхи уявĕсем]]
* [[Чăваш арçын ячĕсем]] 
* [http://wikisource.org/wiki/Cv/Кăтартмăш:Чăваш_хĕрарăм_ячĕсем Чăваш хĕрарăм ячĕсем]
* [[Паллă чăвашсем]]

== Вуламалли ==
* ''[[Николаев, Василий Васильевич|Николаев В. В.]]'' Чуваши. Этническая история и традиционная культура. — М:, 2000.
* Николаев В. В., "История предков чувашей. XXX в. до н.э. — XV в.н.э.", [[Шупашкар]], [[2005]].
* ''Петров-Тенехпи М. П.'' О происхождении чуваш.
* ''[[Ашмарин, Николай Иванович|Ашмарин Н. И.]]'' Болгары и чуваши. — Казань: [[1902]].
* ''Ашмарин Н. И.'' Древние болгары. — Казань: [[1903]].
* [[Каховский, Василий Филиппович|Каховский В. Ф.]], Происхождение чувашского народа. — [[2003]].
* Димитриев В.Д. Чувашия в эпоху феодализма
* [[Комиссаров Гурий Иванович|Кури Вантер]], "Чăваш халахĕн историйĕ", [[Шупашкар]], "[[Ялав]]" библиотеки, [[1990]]. 
* [[Юхма Мишши]], «Авалхи чăвашсем, [[Шупашкар]], [[1996]].
* Смирнов А. П., Древняя история чувашского народа, Чебоксары, 1948.
* Смирнов А. П., Волжские булгары, Чебоксары, 1957.
* М.П.Петров, «О происхождении чуваш»
* Фахрутдинов Р.Г., «Очерки по истории Волжской Болгарии», «Наука» пичет кăларăвĕ, [[1984]].

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
* [http://history.chuvash.org/ Повествование о чувашах] — рассказана история чувашского народа.
* [http://www.narodru.ru/peoples1297.html Народы России: чуваши] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111105013427/http://www.narodru.ru/peoples1297.html |date=2011-11-05 }}
* [http://www.balkaria.info/library/i/ivanov/chuvashi.htm Этническая история и традиционная культура] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080516112945/http://www.balkaria.info/library/i/ivanov/chuvashi.htm |date=2008-05-16 }}
* [http://gov.cap.ru/hierarhy_cap.asp?page=./2167/16572 Раççейри чăвашсен йышĕ, регионсем май йĕркеленĕ] 2002 çулхи халăх çыравĕн хыпарĕ.
* [https://www.idelreal.org/a/27902182.html Почему чуваши не говорят по-чувашски?]
* [https://www.idelreal.org/a/29546401.html "Как это в Чувашии не нужен чувашский?!"]

{{ethno-stub}}
{{Чăвашсем}}
{{Тĕрĕк халăхĕсем}}
{{Раççей халăхĕсем}}

[[Категори:Чăваш Ен]]
[[Категори:Тĕрĕк халăхĕсем]]
[[Категори:Чăвашсем|*]]
[[Категори:Раççей халăхĕсем]]
[[Категори:Тĕрĕк-христиансем]]
[[Категори:Пăлхарсем]]
Ку страницӑра усӑ курнӑ шаблон:
Чӑвашсем страницӑна таврăн.
Çăлкуç — «https://cv.wikipedia.org/wiki/Чӑвашсем»